Back to chapter

1.12:

Boyut Analizleri

JoVE Core
Chemistry
A subscription to JoVE is required to view this content.  Sign in or start your free trial.
JoVE Core Chemistry
Dimensional Analysis

Languages

Share

Herhangi bir fiziksel miktar için doğru bilimsel ölçüm, istenen SI birimi ile ifade edilen doğru bir sayısal değerle temsil edilir. Faktör etiketi yöntemi olarak da bilinen boyut analizi, büyüklük birimlerinin ilişkili sayılarla aynı matematiksel işlemlere tabi tutulması gerektiği ilkesine dayanan matematiksel bir yaklaşımdır. Çoğunlukla, tek bir fiziksel miktar, farklı ancak eşdeğer birimlerle ifade edilebilir.Örneğin, bir nesnenin uzunluğu metre veya santimetre olarak ifade edilebilir;burada 1 metre, 100 santimetre ile aynı uzunluk miktarını temsil eder. Boyut analizi, birim dönüştürme faktörü üzerinden eşdeğer birimler arasında dönüşümü kolaylaştırır. Birim dönüştürme faktörü, aynı fiziksel miktarı ölçen iki farklı birim arasındaki orandır.Örneğin, metre veya santimetre cinsinden uzunluk, dönüştürme faktörleri kullanılarak birbirine dönüştürülebilir:100 santimetrede 1 metre ve 1 metrede 100 santimetre. Seçim oranı, sonuçta istenen birime bağlıdır. Dolayısıyla metre cinsinden uzunluğu belirlemek için doğru birim dönüştürme faktörü, santimetre biriminden metre birimine geçmek için gereken orandır.Boyu 500 santimetre olan bir zürafayı düşünelim. Zürafanın boyunu metre cinsinden ifade etmek için hem sayı hem de birimler uygun dönüştürme faktörü ile çarpılmalıdır. Rakamlar, sonucu yani 5’i verir ve birimler birbirini götürürerek geriye metre kalır.Böylece zürafanın boyunun 5 metre olduğu söylenebilir. Bazen doğrudan ölçülemeyen fiziksel bir miktar, denklemler ve aritmetik işlemler kullanılarak doğrudan ölçülen diğer özelliklerden hesaplanır. Örneğin, bir nesnenin yoğunluğu kütlesini ve hacmini kullanarak hesaplanabilir.Kütlesi 12 gram ve hacmi 6 santimetreküp olan plastik bir top düşünelim. Yoğunluğu, kütlesinin hacmine bölünmesiyle hesaplanabilir. Sayılar ve birimler, ürün miktarını santimetreküp başına 2 gram olarak verecek şekilde bölünmüştür.Birimler, sayılar gibi, bir hesaplamanın tüm adımlarında taşınır. Hesaplama sonunda ürün miktarı istenen birimlere sahip olmalıdır ve eğer böyle olmazsa, bu durum dönüştürme faktörlerinin kullanımındaki hataları gösterir. Örneğin, saniyede 11 metre hızla koşan 45 kilogramlık bir kütleye sahip bir köpeğin kinetik enerjisi, kütle çarpı hızın karesi bölü 2 şeklinde matematik denklemi kullanılarak hesaplanabilir.Köpeğin hızının karesi saniye karede 121 metrekare şeklinde hesaplanır ve 45 kilogramlık kütle ile çarpılır. Son olarak, toplam miktar ikiye bölünür yani, köpeğin kinetik enerjisi saniyekarede 2722, 5 kilogram metrekare olarak elde edilir. Önemli rakamlar hesaba katıldığında kinetik enerjiyi 2700’e veya saniyekarede 2, 7 çarpı 10 üzeri 3 kilogram metrekareye yuvarlar.SI enerji birimi, saniyekarede bir kilogram metrekareye veya 2, 7 çarpı 10 üzeri 3 joule’e eşittir.

1.12:

Boyut Analizleri

Faktör etiketi yöntemi olarak da bilinen boyutsal analiz, matematiksel işlemler için çok yönlü bir yaklaşımdır. Bu yaklaşımın arkasındaki temel ilke şudur: miktar birimleri, ilişkili sayılarla aynı matematiksel işlemlere tabi tutulmalıdır. Bu yöntem, basit birim dönüşümlerinden birkaç farklı miktar ve birimlerini içeren daha karmaşık ve çok adımlı hesaplamalara kadar değişen hesaplamalara uygulanabilir.

Dönüşüm Faktörleri ve Boyut Analizi

Birim dönüştürme faktörü, farklı ölçüm birimleriyle ifade edilen iki eşdeğer miktarın bir oranıdır. Örneğin, 1,0936 yard ve 1 metre aynı uzunluğu ölçer (tanım olarak, 1,0936 yd = 1 m). Böylece, bu iki eşdeğer birim arasında dönüşüm yapmak için, şu orandan bir birim dönüşüm faktörü elde edilir

Bir miktar (yard cinsinden mesafe gibi) uygun bir birim dönüşüm faktörü ile çarpıldığında veya bölündüğünde, miktar farklı birimlerle eşdeğer bir değere dönüştürülür (örneğin, metre cinsinden mesafe gibi). Örneğin, 25,0 m uzunluğundaki bir çim, uygun dönüşüm faktörü ile çarparak yard birimine dönüştürülebilir

Bu basit aritmetik miktarları içerdiğinden, boyutsal analiz, hem sayıları hem de birimleri çarpmamızı gerektirir. Bu iki miktarın sayısı çarpılarak 27,3 sayısı elde edildiği gibi, benzer şekilde birimler de çarpılır. Sayılarda olduğu aynı birimlerin birbirlerine oranı 1 sayısına eşittir ve bu sebeple çarpımın birimi yd’ye sadeleştirilir. Aynı birimler 1 çarpım faktörünü elde etmek üzere birbirlerine bölündüğünde, birbirlerini “götürdükleri” söylenir.

Boyut analizi birim çevirim faktörlerinin uygun kullanımı doğrulamak için kullanılabilir. 500 cm boyunda bir zürafa düşünelim. Zürafanın boyunu metre cinsinden hesaplamak için, metre dışındaki tüm birimleri götürecek doğru bir dönüşüm faktörü kullanılmalıdır. Metre ve santimetre cinsinden uzunluk dönüşüm faktörü şu şekilde yazılabilir

Doğru birim dönüşüm faktörü, santimetre birimlerini götüren ve metre cinsinden bir sonuç sunan orandır.

Birimlerin bir Gücüne Yükseltilmiş Birim Dönüşümü

Birimin bir gücüne yükseltilmiş birimlerin dönüşümü için hem sayı hem da birimler aynı güce yükseltilir. Örneğin yd2‘den to m2‘ye dönüşüm için, yd ile m arasındaki ilişki kullanılır.            

Basit birim dönüşümlerinin ötesinde, faktör etiketi yöntemi hesaplamaları içeren daha karmaşık sorunları çözmek için kullanılabilir. Temel yaklaşım aynıdır- hesaplamada yer alan tüm faktörler, birimlerinin sonuç olarak istenen birimi elde etmek için uygun şekilde götürülmesi ve/veya birleştirilmesini sağlamak için uygun şekilde yönlendirilmelidir.

Bu metin bu kaynaktan uyarlanmıştır: Openstax, Chemistry 2e, Section 1.6: Mathematical Treatment of Measurement Results.